Historia jednego czajnika. Future Lab by Ergodesign

Plastikowe lata 90. w Polsce. Dzięki fotografii, autentycznym opowieściom użytkowników i projektantom Ergodesign poznajemy bohatera wystawy – czajnik Crystal. Kultowy przedmiot codziennego użytku jest pretekstem do refleksji nad beztroskim użyciem plastiku.

Syntetyczne tworzywa sztuczne były używane już na początku XX wieku, np. bakelit, z którego produkowano wtedy telefony. W latach 50. plastik zaczął być obecny w coraz większej liczbie obszarów życia. Design chętnie korzystał z plastycznych właściwości tworzyw sztucznych, ponieważ pozwalał na to, by bawić się formą.  

Plastikowe szaleństwo dotarło do Polski dopiero w latach 90. Jednak krótkowzroczne zachłyśnięcie się plastikiem i jego właściwościami spowodowało, że otoczyliśmy się nim z każdej strony. Plastikowe produkty stały się nieodłączonym elementem naszego życia. 

Bezrefleksyjne upowszechnienie plastiku z roku na rok pogłębia problem gospodarowania zużytych plastikowych przedmiotów. Ale czy plastik sam w sobie jest złym materiałem? Nie, jednak bez mądrego zarządzania cyklem życia plastikowych produktów, świat czeka plastikowa powódź.

Centralnym elementem tej instalacji jest czajnik Crystal. Został umieszczony na kolumnie wykonanej z odpadów plastikowych, której antycznego charakteru nadaje uproszczony kapitel koryncki. Obiekt stoi na plamie oleju.

W ten sposób twórcy chcieli oddać hołd 24-letniemu produktowi, jednocześnie przypominając pochodzenie plastiku, z którego jest wykonany. Całość ma wymiar symboliczny, podnosząc zwykły przedmiot codziennego użytku do rangi pomnikowej.

Crystal zaprojektowany w latach 90. przez Ergodesign znalazł swoje miejsce nie tylko w wielu domach, ale i na stałej wystawie designu w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Tłem dla czajnika Crystal są dwie instalacje osadzające produkt w kontekście lat 90. Pierwsza z nich to zbiór autentycznych zdjęć tego modelu, który można znaleźć dosłownie wszędzie: od placu budowy, po salę weselną.

Drugą stanowi projekcja zdjęć przybliżająca kluczowe momenty i trendy lat, w których powstał Crystal. Otwarcie pierwszego McDonalds, ubrania z kolorowego poliestru, sławne twarze czy elektronika konsumencka. To one miały wpływ na design tamtych lat.

Narrację uzupełnia historia czajnika Crystal opisana w postaci artykułu i wyświetlana na komputerze z tamtych lat. Można przeczytać w niej o twórcach czajnika, jak wyglądały pierwsze koncepcje produktu.

Tekst opisuje proces powstawania produktu z perspektywy studia projektowego pracującego dla dużego zleceniodawcy – marki Zelmer. Ten powrót do początków projektu czajnika jest także przywołaniem wspomnień o wyzwaniach z jakimi mierzyli się projektanci wzornictwa na kształtującym się dopiero rynku usług projektowych.

Nie jesteśmy w stanie zutylizować wszystkich odpadów plastikowych, jakie znajdują się na naszej planecie. Instalacja z odpadów z tworzyw sztucznych ilustruje skalę problemu, która skłania nas do zmiany narracji. Sprawdźmy, czy plastik możemy traktować jako nowy ziemski zasób.

Żyjemy w erze plastiku otaczając się produktami z tworzyw sztucznych, które w większości trafiają później na wysypiska śmieci, lub co gorsze do mórz i oceanów. Tylko w Europie produkuje się 58 mln ton plastiku rocznie. Jeśli gospodarowanie plastikowymi produktami nie zmieni się, zagrożenie dla człowieka, środowiska, zwierząt lądowych i morskich będzie rosło. Jednak całkowite odcięcie się od plastiku nie jest jedynym rozwiązaniem. 

Wystawa przedstawia punkt widzenia, który zakłada, że produkty z tworzyw sztucznych same w sobie nie są złe, o ile umiemy zarządzać ich cyklem życia. O wszystkich produktach, także tych z plastiku, można myśleć w sposób cyrkularny.

Kosze gabionowe wypełnione odpadami z tworzyw sztucznych tworzą centralną instalację w tej strefie. Prawie dwuipółmetrowa konstrukcja pokazuje skalę problemu i to jak nierozsądnie zarządzamy cyklem życia plastikowych produktów. Przekaz uzupełniają plansze z ciekawymi faktami na temat złóż antropocenu.

Obecnie na świecie produkuje się dwa razy więcej odpadów z tworzyw sztucznych niż dwie dekady temu, a tylko 9% z nich udaje się poddać recyklingowi. Większość trafia na wysypiska, jest spalana lub trafia do lasów lub inne tereny zielone. 

Ta część wystawy przedstawia fakty, ale także wskazuje na odpowiedzialność, jaka stoi za decyzjami projektowymi.

Dekonstrukcja czajnika Crystal na czynniki pierwsze. W tej części wystawy przedstawiona jest analiza cyrkularności produktu za pomocą metodyki studia Ergodesign. Uwzględnia wszelkie parametry i detale, ponieważ to one odgrywają decydującą rolę w ocenie cyrkularnego potencjału.

Ekonomia cyrkularna to zmiana paradygmatu gospodarki z podejścia liniowego weź-zużyj-wyrzuć na obiegowy weź-zużyj-użyj ponownie. Ergodesign wierzy, że innowacje i ulepszenia powstające dzięki rzeczowej analizie będą kolejnym krokiem świata w kierunku cyrkularności. 

Szczegółowa analiza części składowych czajnika jest niezbędna, aby stworzyć wytyczne dla projektowania w duchu gospodarki o obiegu zamkniętym. Efekty dekonstrukcji prezentują dane na temat liczby komponentów, z jakich składa się czajnik, materiałów, z których części te są wytworzone, o tym jak są ze sobą połączone i w jakiej ilości zostały wyprodukowane. Wnioski z tej części są kluczowymi założeniami do projektów prototypów nowych wersji czajnika – czajnika jutra.

Instalacja przywołująca skojarzenia z warunkami laboratoryjnymi. Półtransparentna płyta z tworzywa jest nośnikiem dla rozłożonego na części pierwsze czajnika Crystal. To próba przeprowadzenia detektywistycznego śledztwa, aby sprawdzić, jaka realna ilość materiału została wprowadzona do środowiska przez cały okres produkcji tego produktu.

Każdy z elementów został przydzielony do grupy materiałowej i zważony, a następnie liczba ta została pomnożona przez domniemane 2 miliony egzemplarzy czajników Crystal, które funkcjonują lub zakończyły już okres swojego cyklu użytkowego. Każda z części, jak i suma całkowita opisana jest bezpośrednio na planszy. 

Ilość zużytego materiału uświadamia realny ślad pozostawiony w środowisku przez ten jeden produkt codziennego użytku. Plansza ustawiona jest na prostopadłościennych postumentach wypełnionych odpadami, aby symbolicznie nawiązać do skali wygenerowanego odpadu.

Produkty, ich komponenty oraz surowce mogą krążyć w obiegu zamkniętym – tak, jak dzieje się to w naturze. Wystawa prezentuje propozycję 5 koncepcji czajników, z których każdy jest cyrkularny na inny sposób. Dzięki temu produkt z przeszłości staje się produktem jutra. Nowe materiały oraz wykorzystanie usług to podstawowe elementy, poprzez które można domykać obieg.

Nie ma jednego, uniwersalnego sposobu na produkt w pełni cyrkularny. Preferencje użytkowników, możliwości producentów, dostępne technologie to tylko niektóre z czynników wpływających na to, jak projektujemy produkt. Ta część to prezentacja rozwiązań, które możemy wdrażać już dziś, bądź w bardzo bliskiej przyszłości.

Czwarta strefa wystawy pokazuje, w jaki sposób możemy zminimalizować negatywny wpływ na środowisko, projektując nowe produkty. To rozważania na temat istoty funkcji produktu i próba przedefiniowania utrwalonego paradygmatu. Instalacja składa się z trzech ekspozytorów, na których znajduje się łącznie 7 plansz głównych z elementami dodatkowymi, które są prezentacją koncepcji czajników.

Zaczynamy trzecią dekadę XXI wieku. Stoimy u progu kolejnego horyzontu polityki Unii Europejskiej. Trendy, technologie, zmiany, a wśród nich coś, co pozostanie z nami na dłużej. Ekonomia cyrkularna, czyli gospodarka o obiegu zamkniętym, to nowy kierunek rozwoju gospodarczego naszego regionu i najbardziej rozwiniętych państw świata.

Pierwsza plansza jest wprowadzeniem do zagadnienia ekonomii cyrkularnej. Tłumaczy metodykę projektowania cyrkularnego, jaką wdraża Ergodesign (Circular Change by Ergodesign). Prezentuje również fizyczne przykłady materiałów ilustrujących ich obieg w cyklu życia produktów.

Plansza pokazuje także inspirację działań Ergodesign – metodykę Ellen MacArthur Circular Economy Foundation. Wyjaśnia, na czym polega tzw. „diagram motyla” ilustrujący cykl biologiczny oraz techniczny zachodzący w obiegu produktów i materiałów.

Pierwsza koncepcja opiera się na zdekonstruowanym czajniku Crystal. „Ucyrkularnienie” go polega na przeprojektowaniu jego kluczowych elementów.

Plansza pokazuje, jak można uczynić produkt „cyrkularnym”, biorąc pod uwagę zagadnienia wytrzymałości, naprawy i recyklingu. Prezentuje fizyczne przykłady materiałów i fragmentów produktów, które są najbardziej problematyczne w procesie przetwarzania produktu odbywającego się w aktualnie istniejącej infrastrukturze. 

Istotne jest w tym przypadku ujęcie plastiku trwałego, czyli różniącego się w procesach technologicznych i wytwórczych od plastiku jednorazowego, znanego na przykład z opakowań.

Druga koncepcja to czajnik na lata, który został zaprojektowany tak, aby budować przywiązanie i zaufanie do produktu poprzez jego wyjątkową wytrzymałość i wykorzystanie szlachetnie starzejących się materiałów.

Plansza omawia zagadnienie obsolescencji (starzenia się) oraz kwestię budowania więzi z produktem. Wniesienie wartości, która łączy emocjonalnie użytkownika z obiektem następuje poprzez zastosowanie materiału szlachetnie starzejącego się. Wokół koncepcji czajnika znajdują się fizyczne obiekty, reprezentujące formy ponadczasowe, sentymentalne. 

Proces jego zużycia został zaprojektowany w taki sposób, aby nie tylko nie pogarszał jego jakości, ale wręcz czynił z każdej sztuki unikatowy egzemplarz o indywidualnych cechach nabywanych wraz z jego użytkowaniem. Podkreślenie ręcznego montażu produktu na tabliczce znamionowej ma uwidocznić pracę włożoną w jego powstanie. Dożywotnia gwarancja i wliczone w cenę przeglądy co 2 lata powodują, że czajnik będzie wędrował z pokolenia na pokolenie razem z innymi wartościowymi rodzinnymi pamiątkami.

Możliwość i łatwość naprawy to często najważniejsze czynniki, które sprawiają, że produkty służą przez wiele lat, dlatego trzecia koncepcja to czajnik przyjazny w naprawie.

Kolejna plansza prezentuje koncepcję czajnika, którego modułowa budowa ułatwia samodzielną naprawę i pozwala na personalizację produktu w ciągu jego cyklu życia. Znajduje się tu nie tylko pomysł na konstrukcję bryły czajnika, ale także koncepcja usługi towarzyszącej, która ułatwia samodzielną wymianę części. Treści na planszy uzupełniają próbki wielorazowych opakowań firmy RePack, których celem jest ułatwienie przysyłania nowych części i odsyłania zepsutych lub zużytych.

Czajnik da się rozebrać bez użycia żadnych narzędzi. Poszczególne komponenty można po prostu wykręcić z korpusu czajnika. Mając na uwadze bezpieczeństwo użytkownika, poszczególne elementy są wymienialne bez ingerencji w układ elektryczny.

Obecnie tylko około 3% produkowanych na całym świecie tworzyw sztucznych jest opartych na zasobach odnawialnych. Surowce kopalne są w dalszym ciągu tanim źródłem z powodu wysoko rozwiniętego segmentu przemysłu ropy naftowej.

Kolejna plansza to wprowadzenie do zagadnienia biotworzyw. Jest dodatkowym nośnikiem towarzyszącym koncepcji czajnika opartego na surowcach odnawialnych. Pokazuje, z jakich surowców naturalnych wytwarzane są biotworzywa, jaki niosą potencjał dla ochrony środowiska oraz również zagrożenia, jakich należy być świadomym.

Czwarty czajnik to produkt oparty o naturalne materiały i elementy biodegradowalne. Jest to koncepcja czajnika, w którym część elementów zastąpiona jest biotworzywami i materiałami naturalnymi, aby ograniczyć wydobycie zasobów kopalnych lub umożliwić częściową biodegradację materiału. Pojęcie biotworzyw, biodegradacji i kompostowalności jest coraz częściej używane.

W kontekście zrównoważonego rozwoju oraz ekologii są to nazwy często nadużywane. Ekspozycja wyjaśnia podstawowe zagadnienia, jakie się za nimi kryją na przykładzie przedstawionej koncepcji.

Na ostatniej planszy nie znajdziemy czajnika, lecz efekt burzy mózgów zespołu Ergodesign, której celem było wypracowanie pomysłów, w jaki sposób możemy alternatywnie podgrzać wodę. Poprawna identyfikacja prawdziwej potrzeby lub problemu projektowego są często znacznie ważniejsze niż sam projekt produktu, który może przybrać różną postać (i przy okazji wcale nie musi istnieć jako obiekt).

Wszystkie koncepty, które znajdują się na planszy są abstrakcyjne, ale również każdy z nich może być pretekstem do rozwinięcia pomysłu do postaci produktu odpowiadającego na aktualne i przyszłe problemy związane z gospodarowaniem wodą czy niedoborami energii.

Ciekawość tego, co może przynieść przyszłość, jest nieodłącznym elementem naszej ludzkiej natury. To, co znamy dziś, nie jest na stałe. Istotą prac nad projektowaniem przyszłości jest poszerzenie wyobrażeń i świadomości za pomocą sztuki, fantastyki i nauki. Są one dowodami nowych odkryć i przedsmakiem tego, czego doświadczymy już niebawem.

Każdy proces myślowy, w tym też projektowy, zaczyna się od zrozumienia kontekstu przyszłej zmiany. Instalacja prezentuje różne perspektywy na zmianę funkcji wody, podgrzewania, gotowania i samego urządzenia, jakim jest czajnik przyszłości. Omawia trzy wersje prawdopodobnych scenariuszy: ekstremalne warunki pogodowe, hydropunk – konflikty o zasoby wodne i symbiocen – odnowiona relacja człowiek-przyroda. 

„Warstwy przyszłość(i)” prognozują, jakie warunki będą panować na Ziemi w oparciu o wiedzę naukową i trendy z różnych dziedzin: geopolityki, inżynierii, antropologii, sztuki, literatury oraz nauk przyrodniczych. Wyobrażenie konsekwencji działania przemysłu i człowieka oraz skutków dla natury unaocznia nam okoliczności, w jakich może przyjść nam żyć za jakiś czas. Warstwy ilustrują też to, jak powinny funkcjonować produkty i usługi przyszłości, w zależności od tego, który ze scenariuszy wybierzemy jako ten najbardziej prawdopodobny.

Trzy domniemane przyszłości poznajemy poprzez ponad dwuipółmetrową, trójwarstwową instalację o każdym z trzech scenariuszy. Nałożenie na siebie półprzezroczystych warstw faktów, warstw zdjęć oraz warstw konkretnych idei daje wyobrażenie o tym, jak może wyglądać życie w danej przyszłości.

Każdy pion instalacji pokazuje inny scenariusz. Pierwszy prezentowany scenariusz dotyczy nowych warunków środowiskowych, których już doświadczamy, a ich skala wciąż rośnie. 

Pożary, cyklony, powodzie i susze – to zjawiska naturalne, które pojawiają się w wielu miejscach, a nasilają się w wyniku emisji gazów cieplarnianych. Wynikające z tego dysproporcje w zasobach wody w różnych częściach naszego globu zmuszają do poszukiwania alternatywnych rozwiązań. 

W tym miejscu mierzymy się z danymi statystycznymi, zdjęciami oraz koncepcjami rozwiązań dla tego scenariusza, np. symulacją brania prysznica za pomocą światła, szumu i dymu czy solarnymi soczewkami domowych kuchni do podgrzewania wody, konstrukcją budynków dryfujących na terenach zalanych oraz wodą pozyskiwana z asteroidów.

Drugi pion instalacji to scenariusz dotyczy niedoboru wody. Ze względu na to, że jest jej coraz mniej, musimy ją oszczędzać oraz wykorzystywać w bardziej efektywny sposób – traktować jak najcenniejszy z zasobów.

W tej części dowiadujemy się również o skali konfliktów wodnych. Walki o wodę stają się coraz częstsze w różnych strefach świata. W 2021 roku odnotowano 127 takich konfliktów, w porównaniu z zaledwie 22 w 2000 roku. 

Niedobór wody i konflikty z tym związane pchają nas do koncepcji rozwiązań, które mogą stać się naszą rzeczywistością np. koncentrat tlenu i wodoru w tabletkach do produkcji własnej wody, komercyjna woda pitna pozyskiwana z moczu, woda dostępna jedynie w modelu subskrypcyjnym czy kasowanie z pamięci ludzkiej wspomnienia wody.

Kolejny pion instalacji prezentuje to trzeci scenariusz – symbiocen. Wyobrażenie tej przyszłości oparte jest na interakcji symbiotycznej ludzi z innymi istotami, w którym ludzie dbają o przyrodę w takim samym stopniu, w jakim przyroda dba o ludzi.

Ta koegzystencja między ludźmi i środowiskiem może być eksperymentem współistnienia w duchu mikrobiologii i techniki.

Przedstawione są tutaj kolejne fakty i koncepcje rozwiązań, np. bioplastik z glonów zamknięty obieg wody osiedlowej, tzw. łapacze rosy, czyli miejskie uprawy skraplania wody oraz foliowanie drzew klonowych w celu poboru wody z kory.

Użytkowniku/użytkowniczko, to Ty jesteś kluczowym elementem każdego systemu: dziś, jutro i w przyszłości. Każda Twoja decyzja pociąga za sobą skutki dla planety, nawet ta najmniejsza. Jakim konsumentem/konsumentką jesteś? Sprawdź to w naszej ankiecie na temat ekonomii cyrkularnej.

Ergodesign jako zespół projektowy wdraża zasady ekonomii cyrkularnej do swojej organizacji już od kilku lat. Przy każdym projekcie zastanawia się, jakie skutki społeczne i środowiskowe będą miały stworzone rozwiązania. Ergodesign zadaje sobie pytania: z jakich materiałów produkt będzie wyprodukowany? Jak i przez kogo będzie używany? Co stanie się z produktem po jego zużyciu przez pierwszego użytkownika?

W tej strefie możesz dowiedzieć się więcej o tym, jak projektowanie w zgodzie z zasadami gospodarki obiegu zamkniętego wygląda od kuchni. Poznając podejście Ergodesign, odważ się na refleksję nad własnymi nawykami konsumenckimi lub podejściu projektowym. Pomóż tworzyć bardziej zrównoważoną przyszłość – zatrzymajmy się, zastanówmy i porozmawiajmy o tym.

Centralnym punktem instalacji są modułowe schodki dla odwiedzających wystawę, które umożliwiają swobodny odpoczynek i zebranie własnych refleksji po zapoznaniu się z faktami i rozwiązaniami wszystkich stref wystawy. 

W tym miejscu użytkownicy biorą udział także w badaniach diagnozujących podejście do cyrkularności. Siedząc na schodkach, można także obejrzeć na ekranie nagrania video dotyczące wdrażania zasad cyrkularności w biznesie.  

Strefę uzupełnia plansza opowiadająca „od kuchni” o pracy zespołu Ergodesign nad wystawą. Za każdym elementem instalacji stoi zespół projektantów, który w tym miejscu poznajemy.